کورتکس به لایه‌ای که بر سطح بیرونی یک اندام قرار گرفته باشد گفته می‌شود. بر قسمت‌های مختلف مخ انسان کورتکس به رنگ خاکستری وجود دارد، که به «قشر مغز» و به «ماده‌ی خاکستری مغز» نیز مشهور است. ماده‌ی خاکستری شامل میلیاردها سلول عصبی است و در پارامترهای حافظه، توجه، ادراک حسی، تفکر، زبان، هشیاری، و اعمال ارادی نقش بازی می‌کند. میزان ضخامت ماده‌ی خاکستری و میزان چین‌خوردگی آن با ویژگی‌های ذهنی فرد از جمله تیزهوشی ارتباط مستقیم دارد. بطور عادی رشد کورتکس مغز حداکثر تا پایان سنین نوجوانی ادامه دارد. میزان و شکل کورتکس توسط MRI قابل اندازه‌گیری است.
1- پژوهش دانشگاه هاروارد در مرکز درمانی ماساچوست بر روی مراقبه‌گران نشان می‌دهد هشت هفته تمرین روزانه مراقبه با میانگین روزی 27 دقیقه، تغییر قابل اندازه‌گیری‌ای را در نواحی‌ای از مغز که مربوط به حافظه، خودآگاهی، حس همدلی، و کنترل استرس است ایجاد می‌کند. این تحقیق که گروهی غیر مراقبه‌گر و گروهی مراقبه‌گر را بوسیله‌ی MRI در دو هفته پیش و دو هفته پس از دوره‌ی هشت هفته‌ای مراقبه آزموده، نشان می‌دهد که فشردگی ماده‌ی خاکستری در نواحی مختلف مغز مراقبه‌گران – از جمله ناحیه‌ی hippocampus که مربوط به حافظه و یادگیری است و ناحیه‌ی amygdala که نقش مهمی در کنترل استرس و اضطراب دارد – افزایش پیدا کرده است. این در حالی است که MRI غیرمراقبه‌گران در این مدت هیچ تغییری را در نواحی مذکور نشان نمی‌دهد. این پژوهش روشن می‌کند که کاهش استرس مراقبه‌گران نتیجه‌ی افزایش ماده‌ی خاکستری در ناحیه‌ی مربوطه است، و نه صرفاً نتیجه‌ی ریلکسیشن در شرایط آرام.
2- تحقیق دانشگاه UCLA (کالیفرنیا) که در آن 44 نفر مورد آزمون قرار گرفته‌اند نیز نتایج مشابهی را گزارش می‌دهد. در این پژوهش از 22 نفر افرادی که هیچگونه تمرین مراقبه‌ای انجام نداده بودند و 22 نفر افرادی که بین 5 تا 46 سال به شیوه‌های مختلف تمرین مراقبه انجام داده بودند MRI گرفته شده. نتایج نشان می‌دهد که ماده‌ی خاکستری مراقبه‌گران در ناحیه‌ی hippocampus، در قسمتی از لوب پیشانی، در inferior temporal gyrus، و در thalamus – که در تنظیم احساسات یا تعادل روانی نقش بازی می‌کنند – بزرگ‌تر از غیرمراقبه‌گران است. بیشتر مراقبه‌گران گفته‌اند که تمرکز عمیق نقش مهمی در تمرین آن‌ها دارد و بیشترشان روزانه بین 10 تا 90 دقیقه مراقبه می‌کرده‌اند. تحقیق از MRI با دقت بالا و سه بعدی بهره گرفته و در دو رویکرد متفاوت انجام شده است. این تحقیق برای هیچ‌یک از غیرمراقبه‌گران ماده‌ی خاکستری بزرگ‌تری را نسبت به هیچ‌یک از مراقبه‌گران ثبت نکرده است.(2)
3- پژوهش سال 2016 کالج سلطنتی لندن و دانشگاه Laguna اسپانیا نیز نتیجه مشابهی را گزارش می‌دهد. این تحقیق 23 مراقبه‌گر بزرگسال را که بین 5 تا 26 سال روزانه بین 30 تا 150 دقیقه مراقبه می‌کرده‌اند و 23 بزرگسال دیگر که تک به تک از نظر سن، جنس، و تحصیلات، مشابه 23 نفر اول بودند ولی مراقبه نمی‌کرده‌اند را مورد آزمایش قرار داده است. پژوهش نشان می‌دهد که ماده‌ی خاکستری مغز در نواحی مختلف بطور معناداری در مراقبه‌گران بزرگ‌تر از غیرمراقبه‌گران است.(3)
داده‌های بالا در واقع ترجمه به زبان علم روز است از فوائدی که در آموزه‌های بودا برای مراقبه بر شمرده می‌شود. در آموزه‌های بودا بطور مکرر از «هفت عامل روشن‌ضمیری» صحبت می‌شود و او اینجا و آنجا – از جمله در درس‌گفتار آگاهی از دم و بازدم – توضیح می‌دهد که چگونه مراقبه منجر به پرورش این هفت عامل می‌شود. اولی sati یا هشیاری، دومی dhamma vicaya یا قوه‌ی فهم تحلیلی، بعد viriya یا کوشش یا همّت، بعد pīti به معنی شادمانی و وجد، بعد passaddhi یا آرامش، ششمی samādhi یا قوه‌ی تمرکز ذهن، و آخری upekkha یا تعادل ذهن است. بودا می‌گوید که پرورش آگاهی از واقعیت این لحظه در ذهن و جسم منجر به پرورش این هفت عامل می‌شود؛ و پرورش این هفت عامل در نهایت منجر به تجربه‌ی حقیقت ماورای ذهن و جسم می‌گردد.
……
1- news.harvard.edu: gazette/story/2011/01/eight-weeks-to-a-better-brain
2- sciencedaily.com: releases/2009/05/090512134655.htm
3- realnatural.org: meditation-increases-brain-gray-matter-helps-chronic-fatigue