می‌دانیم تمام افکار، احساسات، و رفتار انسان در واقع چیزی نیست جز ارتباطاتی که بین سلول‌های عصبی مغز انسان برقرار می‌شود. سلول‌های عصبی بوسیله‌ی برقراری مدار الکتریکی پیام‌ها را منتقل می‌کنند. بین غشاء هر سلول و درون آن اختلاف پتانسیلی موجود است که با تحریک سلول، این اختلاف زیاد می‌شود و تکانه‌ی عصبی به محل مجاور آن منتقل می‌شود و بعد اختلاف افت می‌کند. اینکه در هر ثانیه چند بار اختلاف پتانسیل یک سلول به ماکزیمم برسد، یکی از شاخص‌های سنجیدن مقدار کنش مغز است. نموداری که اندازه‌گیری این پارامتر را در سلول‌های قشر مخ و در مدتی از زمان نشان می‌دهد، الکتروآنسفالوگرام یا همان نوار مغزی نام دارد.
آزمایشات نشان می‌دهد که بخش‌های مختلف مغز انسان از نظر امواج چهار حالت اصلی دارد:
حالت بتا (Beta) که امواج الکتروآنسفالوگرام در فرکانس 30-12 هرتز (دور در ثانیه) می‌باشند. مقادیر زیاد آن هنگامی است که فرد مشغول انجام فعالیت هدف‌دار ذهنی از قبیل حرف زدن یا حل مسئله یا تماشای فیلم و غیره است. از طرف دیگر بروز تمام برانگیختگی‌های ترس، اضطراب، خشم، و … مستلزم این فاز از فعالیت مغز است. مغزِ بیشتر انسان‌ها در اغلب اوقات بیداری در حالت بتا قرار می‌گیرد.
حالت آلفا (Alpha) که امواج الکتروآنسفالوگرام در فرکانس 12-8 هرتز می‌باشند. این فاز از فعالیت مغز، سیستم عصبی را آرام می‌کند و همراه با فشار خون و ضربان قلب کمتری است. ترشح هورمون‌های استرس در این فاز از فعالیت مغز کاهش می‌یابد. خلاقیت بدون تلاش – بروز ایده‌ی خلاقانه بدون تصمیم قبلی – در این حالت امکان ظهور دارد. همچنین امکان متمرکز شدن در عین ریلکس بودن در این فاز بوجود می‌آید. فرآیند یادگیری و نیز «به یادآوردن» نیز در این فاز بهتر اتفاق می‌افتد. مغز در دقایق پیش از به خواب رفتن در فاز آلفا قرار می‌گیرد.
حالت تتا (Theta) که امواج الکتروآنسفالوگرام در فرکانس 8-4 هرتز می‌باشند. مغز در دقایق اولیه‌ی خواب در این فاز قرار می‌گیرد. احساس «شناور شدن» و نیز «نشئگی» (trance state) در این فاز فعالیت مغز وجود دارد. از طرف دیگر امکان «درک مستقیم»، تجربه‌ی شهودی، و به یاد آوردن خاطرات دور گذشته مخصوص این فاز از فعالیت مغز است. تخیّل (day-dreaming) در این فاز از فعالیت مغز اتفاق می‌افتد. و آخرین مرحله از سیکل خواب یعنی رؤیا (خواب سبک، خواب عمیق، رؤیا) نیز امواجی نزدیک به بسامد تتا را نشان می‌دهد.
حالت دلتا (Delta) با بسامد 4-0.5 هرتز. این فاز از فعالیت مغز فقط در خواب عمیق (بدون رؤیا) رخ می‌دهد. «انگاره‌ی خود» (self-sense) در این حالت از میان می‌رود. این فاز از فعالیت مغز برای بازسازی و ترمیم سیستم عصبی ضروری است به گونه‌ای که علّت اصلی به خواب رفتنِ جانداران قرار گرفتن در این فاز از فعالیت مغز است. هورمون‌های ضد فرآیند پیر شدن «DHEA» در این فاز ترشح می‌شود، و سیستم ایمنی بدن در این فاز تقویت می‌شود. مدت زمانی که کودکان هنگام خواب در فاز دلتا قرار می‌گیرند بیشتر از بزرگسالان است.
امواج بالاتر از 30 هرتز موسوم به امواج گاما (Gamma) و امواج کمتر از 0.5 هرتز نیز وجود دارند. که مخصوص فعالیت غیرعادی و یا خیلی کم مغز است که ظاهراً بطور معمول اتفاق نمی‌افتد.(1)
مشاهدات:
الکتروآنسفالوگرام در بیشتر آزمایشاتی که بر روی مراقبه‌گران در هنگام مراقبه صورت گرفته، ریتم پایدار امواج آلفا را نشان می‌دهد.(2) در مراقبه‌ی عمیق‌تر، نوار برای مراقبه‌گرانی که تجربه‌ی طولانی انجام مراقبه را دارند بسامد تتا را نشان می‌دهد.(3) از طرف دیگر نوار مغزی راهبان تبتی در هنگام مراقبه‌ی «پرورش مهر و شفقت برای همه‌ی موجودات» (پالی: mettā) امواج گاما را نشان می‌دهد.(4) و الکتروآنسفالوگرام برای مراقبه‌ی خیلی عمیق مراقبه‌گران کارکشته، امواج دلتا را گزارش می‌دهد.(5)
شاید بتوان گفت از میان رفتن انگاره‌ی خود، و احساس وارستگی، شادمانی و آرامش عمیقی که این افراد از آن سخن می‌گویند در واقع نتیجه‌ی تجربه‌ی هشیارانه‌ی فاز دلتا است. مقایسه شود با نخستین کلمات بودا در روزهای پس از روشن‌ضمیری:
asmimānassa yo vinayo, etaṃ ve paramaṃ sukhaṃ
پاک شدن پندارِ «من هستم» بالاترین شادمانی است.
